نېمە ئۈچۈن كۆپلىگەن ئۇيغۇرلار برۇكېللوز يۇقۇملۇق كېسىلىگە گىرىپتار بولىدۇ؟

Radio Free Asia | 2025.01.29

ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشىنىڭ تەتقىقاتچىسى، دوكتور ھېنرىك شاجىۋسكى (Henryk Szadziewski) برۇكېللوز يۇقۇملۇق كېسىلىگە گىرىپتار بولۇش ھادىسىسىنىڭ يالغۇز ئاقسۇ ۋىلايىتىدىلا ئەمەس، بەلكى پۈتكۈل ئۇيغۇر ئېلىدە مەۋجۇت مەسىلە ئىكەنلىكىنى تەكىتلەيدۇ. ئۇ بۇ خىل يۇقۇملۇق كېسەلنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى ۋە تارقىلىشىنىڭ تېمپېراتۇرا، مۇھىت ئامىلى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپلا قالماستىن، بەلكى يەنە ئىجتىمائىي ئىقتىساد ۋە ھۆكۈمەتنىڭ سىياسىي قارارلىرى بىلەنمۇ زىچ مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىنى ئىلگىرى سۈردى. ئۇ مۇنداق دېدى:

«ئىنسانلارنىڭ برۇكېللوز كېسىلىگە گىرىپتار بولۇشى ۋە بۇ كېسەللىكنىڭ تارقىلىشىدا تېمپېراتۇرا بىلەن مۇھىت ئامىلى مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئەمما مېنىڭچە، بۇنىڭدا ئىجتىمائىي ئىقتىساد (socioeconomic) ئامىللىرىمۇ مەلۇم رول ئوينايدۇ. بىز ئىنسانلارنىڭ برۇكېللوز كېسىلىگە گىرىپتار بولۇشى ۋە بۇ كېسەللىكنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىپ تارقىلىشىدا ئىجتىمائىي ئىقتىساد ئامىللارنىمۇ تىلغا ئېلىشمىز ۋە تەكىتلىشىمىز كېرەك. نېمە ئۈچۈن بۇ ئامىللار تىلغا ئېلىنمايدۇ دېگەندە، رايوننىڭ سىياسىي ۋەزىيىتى بەك جىددىي. بىز بۇ خىل باكتېرىيە ۋە يۇقۇملىنىش توغرىسىدا يەنە بىر قىسىم بىتەرەپ ئامىللارغا قارىساق، تېخىمۇ ياخشى بولىدۇ. يەنى بۇنىڭدا خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئىقتىسادىي سىياسىتىنىڭ تەسىرى ۋە رولى بار. دېمەكچىمەنكى، مەركىزى ھۆكۈمەتنىڭ رايونغا قاراتقان ئىقتىسادىي سىياسىتى ئىچىدە ئۇيغۇرلارغا قاراتقان كەمسىتىش ۋە ئادالەتسىزلىك بار. ئەگەر بىز ئىجتىمائىي ئىقتىساد ئامىلى ئىنسانلارنىڭ برۇكېللوز كېسىلىگە گىرىپتار بولۇشىدا ۋە بۇ كېسەللىكنىڭ تارقىلىشىدا رولى بار دېسەك، ئۇنداقتا بىز ئۇنىڭ نېمە ئۈچۈن شۇنداق بولىدىغانلىقىنى ئىزاھلىشىمىز كېرەك. تۆۋەن كىرىم، مەن ئېيتقاندەك، ھۆكۈمەتنىڭ سىياسىي قارارى نەتىجىسىدە كېلىپ چىققان ئەھۋالدۇر. بۇ كىشىلەر ئىنتىلىدىغان ياكى ئارزۇ قىلىدىغان نەرسە ئەمەس. بۇ ھەقتە تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان تەتقىقاتچىلار، بۇ رايوندا ئىجتىمائىي ئىقتىسادىي شارائىتنىڭ ئىنسانلارنىڭ برۇكېللوز كېسىلىگە گىرىپتار بولۇشى ۋە بۇ كېسەللىكنىڭ تارقىلىشىدىكى رولى ئۈستىدە تەكشۈرۈش ئېلىپ بارمىغان. يەنە كېلىپ بۇ تەكشۈرۈش ۋە تەتقىقات ئاقسۇ ۋىلايىتى بىلەنلا چەكلىنىپ قالغان. بۇ ئەمەلىيەتتە ئاقسۇ ۋىلايىتىدىن ھالقىغان يۇقۇملۇق كېسەلدۇر. كېسەللىكنىڭ تارقىلىشىدا خىتاينىڭ سىياسىتى (يەر سىياسىتى، مۇھىت سىياسىتى، ئاشلىق سىياسىتى، كۆچمەنلەر سىياسىتى، ئىقتىسادىي سىياسىتى، مائارىپ ۋە سەھىيە سىياسىتى قاتارلىقلار) نىڭ تەسىرى ئەلۋەتتە بار. دېمەكچىمەنكى، بىز رايوندا كىرىمى يۇقىرى بولغان بەزى ئىمتىيازلىقلارنىڭ بارلىقىنى بىلىمىز. شۇڭا دەيمەنكى، ئىقتىسادىي ئامىل ۋە شارائىت ئەمەلىيەتتە ئىنسانلارنىڭ برۇكېللوز كېسىلىگە گىرىپتار بولۇشى ۋە بۇ يۇقۇملۇق كېسەلنىڭ تارقىلىشىدىكى مۇھىم ئامىللارنىڭ بىرىدۇر».

دوكتور ھېنرىك شاجىۋسكى يەنە برۇكېللوز ئىنسانلارنىڭ يۇقۇملۇق كېسىلىگە گىرىپتار بولۇش ۋە بۇ كېسەللىكنىڭ تارقىلىشىدا خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئالغان سىياسىي قارارلىرى، يەنى سىياسىي ئامىللارنىڭمۇ تەسىرى بارلىقىنى كۆرسىتىپ، خىتاي مەركىزى ھۆكۈمىتىنىڭ مەسئۇلىيەتنى ئۆز ئۈستىگە ئېلىشى، شۇنداقلا جىددىي ھەرىكەتكە ئۆتۈشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى ئالاھىدە تىلغا ئالدى:

«مېنىڭچە، بىز بۇ يەردە تەتقىقاتچىلار دېگەن ئاتالمىش مېترولوگىيەلىك ئامىللاردىن ھالقىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ خىل يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرگە قانداق ئىنكاس قايتۇرىدىغانلىقىغا ۋە باكتېرىيە بىلەن يۇقۇملىنىشتىن كېلىپ چىققان كېسەللەرگە تاقابىل تۇرۇشتا سىياسىي قارارلارنىڭ قانداق رولى بارلىقىغا دىققەت قىلىشىمىز كېرەك. مېنىڭچە، مەركىزىي ھۆكۈمەت بۇ رولنى ئەلۋەتتە كۈچەيتىشى كېرەك».

ماقالىنى تولۇق ئوقۇڭ: https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/yuqumluq-kesel-01282025095118.html