خىتاي ئۇيغۇر تويلىرى «نورمال ئىش» بولسا تەشۋىقاتنىڭ نېمە كېرىكى؟
Radio Free Asia | 2025.01.30
ئۇيغۇرلار ئۈستىدىن داۋام قىلىۋاتقان مەجبۇرىي نىكاھنى ئۆز ئىچىگە ئالغان خىتاي ئىرقى قىرغىنچىلىق سىياسەت تەدبىرىنى تەتقىق قىلىۋاتقان مۇتەخەسسىسلەردىن، ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى تەتقىقات مەركىزىنىڭ دىرېكتورى، دوكتور خېنرىك شېجېۋسكى (Henryk Szadziewski)، ئىلگىرى قەشقەر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان. ئۇ ئۇيغۇر جەمئىيىتىنى چوڭقۇر تەكشۈرۈش تەجرىبىسىگە ئاساسەن، ئەگەر ئۇيغۇر قىزلىرىنىڭ خىتايلار بىلەن توي قىلىشى ئىنتايىن نورمال ھادىسە بولسا، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ قەدەر زور كۈچ ۋە مەبلەغ بىلەن ئۇنى نورمال كۆرسىتىشكە ھاجىتى قالماس ئىدى، دەپ سوئال قويدى.
ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق دېدى:
«ئۇيغۇر ئاياللىرى بىلەن خىتاي ئەرلىرى ئوتتۇرىسىدىكى توي قىلىشنى نورمال ئىش دەپ كۆرسىتىش ئىنتايىن قىزىقارلىق بىر تەشۋىقات، ئەمەلىيەتتە ئېنىقكى ئەسلىدە بۇنىڭغا قارشىلىق بار. مېنىڭ قەشقەردە كۆرگەنلىرىم شۇكى، ئۇيغۇر ئاياللىرى پەقەتلا ئۇيغۇر ئەرلەر بىلەن توي قىلاتتى. ئەلۋەتتە كىم بىلەن توي قىلىشنى تاللاش ھەر ئادەمنىڭ كىشىلىك ئەركىنلىكى، ئەمما بىز ئۇيغۇر جەمئىيىتىنىڭ ئېغىر سىياسىي بېسىم ئاستىدا ياشاۋاتقانلىقىنى ئويلىغىنىمىزدا، ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي بىر قارشىلىقى بار. شۇنداقلا بۇ يەردە ئىككى مىللەتنىڭ پۈتۈنلەي ئوخشىمايدىغان مەدەنىيىتى ۋە دىنىي ئېتىقادىنىڭ مەۋجۇتلۇقىمۇ بىر تەبىئىي قارشىلىق، ئەمما خىتاي ھۆكۈمىتى يىللاردىن بۇيان، دەل بۇ خىل ئۇيغۇر-خىتاي تويلىشىشقا توسقۇنلۇق يارىتىۋاتقان ئۇيغۇر كىملىكى ۋە مەدەنىيىتىنى يوقىتىش تەدبىرلىرىنى، ئوخشىمايدىغان ئىستراتېگىيەلەرنى يولغا قويدى. بۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ يېقىنقى مەزگىللەردە تىل ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىن ئاسسىمىلياتسىيە قىلىنىشىغا ئەگىشىپ، بۇ خىل نىكاھ ئىشلىرىنىڭمۇ ئىلگىرى سۈرۈلگەنلىكى مەلۇم. ئەمما ھۆكۈمەت قوللىشىدا يۈز بېرىۋاتقان بۇ خىل نىكاھ تەدبىرىگە ھازىرقى ئەھۋالدا ئۇيغۇرلار قانداقمۇ ياق دېيەلىسۇن؟ بۇ يەردە ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە نارازىلىق، قارشىلىق بولمىغان بولسا، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بۇنداق تەشۋىقات قىلىشىنىڭ كېرىكى قالمىغان بولاتتى.»ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى 2022-يىلى 11-ئايدا ئېلان قىلغان «ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ مەجبۇرىي تويلاشتۇرۇلۇشى: خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى مىللەتلەر ئارا تويلاشتۇرۇش سىياسىتى» سەرلەۋھىلىك چوڭ ھەجىملىك دوكلاتىدا خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر ئاياللىرىنى خىتاي ئەرلىرى بىلەن تويلاشتۇرۇش سىياسىتىنى دۆلەت سىياسىتى سۈپىتىدە سىستېمىلىق ئىجرا قىلىۋاتقان، ئۇيغۇرلارنى خىتاي جەمئىيىتىگە سىڭدۈرۈۋېتىشنى مەقسەت قىلغان بىر تاكتىكا، دەپ كۆرسىتىلگەنىدى.
دوكتور خېنرىك شېجېۋسكى خىتايغا تېگىشكە مەجبۇر بولغان ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ بولسا، ھازىرقى بۇ سىستېمىدا زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان ۋە قوش قۇربانلىق بېرىۋاتقانلار ئىكەنلىكىنى تەكىتلەپ يەنە مۇنداق دېدى:
«ئىلگىرى بۇ خىل نىكاھنى قوبۇل قىلماسلىققا ئازراق بوشلۇق بار ئىدى، ئەمما ھازىر ئىرقىي قىرغىنچىلىقتىكى مۇھىتتا، ئۇيغۇر قىزلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئائىلىسى بۇ خىل بېسىمغا قارشى تۇرۇشى مۇمكىن ئەمەس. بۇ خىل نىكاھلارنىڭ بەزىلىرى مەجبۇرىي نىكاھ ئىكەنلىكى توغرىسىدا دوكلات ۋە ھۆججەتلىرىمىز بار. ئەلۋەتتە ئۇلار بۇ مۇھىتتا ياق دېيەلمەيدۇ. ئەگەر قارشى چىقسا زور بېسىمغا ۋە جازالارغا يۈزلىنىدۇ. بىز شۇنى ئېتىراپ قىلىشىمىز كېرەككى، گەرچە گەرچە خىتاي ئەرلىرىگە ياتلىق بولغانلار ئۇيغۇر جەمئىيىتىگە نىسبەتەن يەنىلا ئىنتايىن بىنورمال غەيرىي ئەھۋال بولسىمۇ، بۇ ئاياللار ئەمەلىيەتتە بۇ سىستېمىدىكى زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىلار ۋە قوش قۇربانلىق بېرىۋاتقانلاردۇر. ئۇلار بىر تەرەپتىن ئۆز ھەمراھلىرىنى تاللاش ئەركىنلىكىدىن مەھرۇم قالغان ۋە خىتايلارغا تېگىشىكە مەجبۇر بولغاندىن سىرت، ئۆز جەمئىيىتى ۋە ئائىلىسىدىنمۇ يېتىم قالدۇرۇلىدۇ. ئەلۋەتتە يەنە ئۇنىڭغا ئەگىشىپ كېلىدىغان بەزى ئىجتىمائىي كەمسىتىشلەرمۇ بار. مۇھىمى خىتاي ھۆكۈمىتى شۇنداق بولىدىغانلىقىنىمۇ ياخشى بىلىدۇ. ئۇلارنىڭ بۇ خىل مىللەتلەر ئارا تويلاشتۇرۇشنى ئىلگىرى سۈرۈش ئارقىلىق يەتمەكچى بولغىنى مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقىنى رىغبەتلەندۈرۈش ئەمەس، مۇھىمى ئۇلارنىڭ مەقسىتى، ئۇيغۇر جەمئىيىتىنى بۇ ئارقىلىق ئىككىگە پارچىلاشنى، ئۇيغۇرلارنىڭ كىملىكىنى يوقىتىش ئۈچۈن، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزىنى ساقلاشتىكى بۇ مۇھىم قورغىنىنى پۈتۈنلەي پارچىلاپ بۇزۇپ تاشلاشتۇر.»
ماقالىنى تولۇق ئوقۇڭ: https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/toylashturush-01282025171748.html